برگشت (رفلاکس) ادراری: علل و درمان با/بدون جراحی

به طور عادی، جریان ادرار از کلیه‌های و از طریق حالب‌ها به سمت مثانه می‌رود. عضله مثانه و حالب‌ها با اعمال فشار، ادرار را وارد مثانه کرده و از بازگشت آن به حالب جلوگیری می‌کنند. رفلاکس مثانه به حالب یک بیماری است که زمانی که جریان ادرار از مثانه به سمت کلیه‌ها می‌رود اتفاق می‌افتد.

چه کسانی به رفلاکس یا برگشت ادراری مبتلا می‌شوند؟

رفلاکس ادراری در نوزادان و خردسالان بسیار شایع است اما کودکان و بزرگسالان نیز ممکن است به آن مبتلا شوند. تخمین زده شده که حدود 32 درصد از خواهران و برادران افراد مبتلا به رفلاکس ادراری هم دچار این بیماری می‌شوند. این آمار ممکن است تا 7 درصد در خواهران و برادران بزرگ‌تر کاهش یابد و 100 درصد در دوقلوهای همسان اتفاق بیفتد. این آمارها نشان می‌دهد که رفلاکس ادراری یک بیماری ارثی است.

انواع برگشت ادراری

دو نوع برگشت ادراری اولیه و ثانویه وجود دارد. بیشتر موارد برگشت ادراری از نوع اولیه بوده و معمولاً فقط بر یک کلیه یا یک حالب اثر می‌گذارد. این نوع از برگشت ادراری می‌تواند با بزرگ شدن کودکان بهتر شده و از بین برود. کودکان مبتلا به برگشت ادراری ثانویه غالباً به برگشت دوطرفه دچار می‌شوند. برگشت ادراری معمولاً به پنج دسته از 1 تا 5 تقسیم‌بندی می‌شوند. برگشت ادراری دسته اول خفیف‌ترین نوع این بیماری بوده و دسته پنجم سخت‌ترین و شدیدترین نوع رفلاکس ادراری است.

علت

علت ابتلا به رفلاکس ادراری اولیه، کوتاه بودن حالب است.

دو نوع برگشت ادراری وجود دارد:

• برگشت ادراری اولیه: که مادرزادی است. این بیماری به دلیل نقص در تکامل دریچه‌های انتهایی لوله حمل‌کننده ادرار از کلیه به مثانه (لوله حالب) ایجاد می‌شود. این شایع‌ترین نوع برگشت ادراری است که معمولاً بلافاصله پس از تولد مشخص می‌شود.
• برگشت ادراری ثانویه: زمانی اتفاق می‌افتد که مثانه یا مجرای ادرار مسدود شده باشد و در نتیجه ادرار به سمت کلیه‌ها بازمی‌گردد. برگشت ادراری ثانویه در هر سنی ممکن است اتفاق بیفتد و می‌تواند به دلیل انجام برخی عمل‌های جراحی، آسیب‌دیدگی‌ها، الگوی غیرطبیعی تخلیه مثانه یا عفونت‌های قبلی که باعث فشار بر مثانه شده است ایجاد شود. این بیماری در کودکانی که نقص‌های مادرزادی دیگری مانند اسپینابیفیدا دارند بیشتر دیده می‌شود.

علائم

عفونت مجرای ادرار می‌تواند از علائم ابتلا به برگشت ادراری باشد. حدود یک‌سوم کودکانی که به عفونت ادراری مبتلا هستند به برگشت ادراری نیز دچار می‌شوند. علائم عفونت ادراری شامل تب، درد یا سوزش در هنگام ادرار کردن، تکرر ادرار و احساس کامل تخلیه نشدن مثانه است. تب نیز ممکن است تنها علامت ابتلا به عفونت ادراری در کودکان باشد؛ بنابراین عفونت مجرای ادرار باید در تمامی کودکانی که تب بالای بدون دلیل مشخص دارند مورد توجه قرار گیرد.

تشخیص

برگشت ادراری زمانی که بیمار به عفونت مجرای ادرار دچار می‌شود مورد توجه قرار می‌گیرد. پزشک در مورد سابقه علائم کودک سؤالاتی پرسیده و وی را معاینه می‌کند.

درصورت احتمال ابتلا به عفونت ادراری، پزشک دستور انجام آزمایش‌های زیر را می‌دهد:

• کشت ادرار برای بررسی عفونت ادراری
• سونوگرافی از کلیه: در این آزمایش با استفاده از امواج صوتی سایز و شکل کلیه‌ها مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. با این آزمایش می‌توان پی به وجود عارضه برگشت ادراری برد.
• سیستواورتروگرام (سیستوگرام): که پس از این که عفونت ادراری درمان شد انجام می‌شود. با این آزمایش می‌توان وجود برگشت ادراری را تشخیص داده و میزان شدت آن را مشخص کرد. برای انجام سیستوگرام حین ادرار، عکس‌برداری به وسیله اشعه ایکس از مجرای ادرار هم انجام می‌شود. مثانه با رنگ پر می‌شود و از آن در زمان پر بودن و پس از خالی شدن عکس گرفته می‌شود.

برگشت ادراری می‌تواند از والدین به کودکان به ارث برسد. اگر یکی از کودکان شما به برگشت ادراری مبتلا شده باشد باید از پزشک بخواهید که فرزندان دیگرتان را برای وجود احتمالی بیماری برگشت ادراری معاینه کند. بررسی و معاینه خواهران و برادران فرد مبتلا به برگشت ادراری بسیار مفید است به خصوص اگر فرزندان دیگر شما به عفونت ادراری هم مبتلا شده باشند. پزشک ممکن است دستور انجام آزمایش سیستوگرام را برای نوزاد متولد شده‌ای که خواهر و برادر مبتلا به رفلاکس ادراری بدهد؛ اما متخصصین با انجام این آزمایش برای کودکان موافق نیستند به دلیل این که باید شی ای وارد بدن آنها شود.

آزمایش‌های دیگر برای تشخیص برگشت ادراری در کودکان

پس از تشخیص، کودکان مبتلا به برگشت ادراری باید آزمایش‌های عمومی مانند اندازه‌گیری فشار خون را نیز انجام دهند زیرا فشار خون بالا می‌تواند نشان‌دهنده آسیب‌دیدگی کلیه‌ها باشد. اگر هر دو کلیه مبتلا شده‌اند، کراتنین خون کودک که مواد زائد ناشی از تجزیه عضلات است نیز باید مورد آزمایش قرار گیرد. کلیه‌های سالم، کراتنین را از خون می‌گیرند؛ زمانی که کلیه‌ها آسیب دیده باشند، کراتنین در خون جمع می‌شود. ادرار نیز ممکن است برای وجود پروتئین و باکتری‌ها مورد آزمایش قرار گیرد. پروتئین در ادرار یکی دیگر از نشانه‌های آسیب‌دیدگی کلیه است.

کودکان مبتلا به برگشت ادراری باید برای اختلال عملکرد مثانه و روده نیز مورد آزمایش قرار گیرند. کودکان مبتلا به برگشت ادراری که به اختلال عملکرد مثانه یا روده نیز دچار شده‌اند بیش از سایرین در معرض آسیب‌دیدگی کلیه‌ها به دلیل بروز عفونت قرار دارند.

درمان

برگشت ادراری خفیف معمولاً تا زمانی که کودک به 5 سالگی می‌رسد به طور کامل برطرف می‌شود.

در صورتی که به درمان نیاز باشد، غالباً آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند آموکسی سیلین یا تری متوپرین – سولفامتوگزال تجویز می‌شوند. آنتی‌بیوتیک‌ها از گسترش عفونت جلوگیری کرده و آن را درمان کرده و احتمال ابتلا به زخم‌هایی که باعث آسیب‌دیدگی کلیه می‌شوند را کاهش می‌دهند. ممکن است نیاز باشد که کودک به طور مرتب آنتی‌بیوتیک مصرف کند. پزشک ممکن است کودک را برای وجود علائم دیگر عفونت مجرای ادرار با دقت و مرتباً معاینه کرده و زمانی که عفونت در حال شکل‌گیری بود، مصرف آنتی‌بیوتیک را تجویز کند. پزشک ممکن است برای تشخیص وجود باکتری در ادرار بیمار، دستور انجام مکرر آزمایش ادرار را بدهد.

بسیاری از تحقیقات در مورد استفاده طولانی مدت از آنتی‌بیوتیک برای درمان عفونت مجرای ادرار هشدار داده‌اند. این تحقیقات نشان می‌دهند که مصرف طولانی مدت آنتی‌بیوتیک بر آسیب‌دیدگی کلیه‌ها تأثیری نداشته یا تأثیر آن ناچیز است. همچنین استفاده طولانی مدت آنتی‌بیوتیک باعث می‌شود که کودک به آنتی‌بیوتیک مقاوم شود یعنی مصرف آنتی‌بیوتیک برای وی مؤثر واقع نشود و مدت بیماری وی را طولانی‌تر کرده و مصرف داروهای قوی‌تر را اجتناب‌ناپذیر کند.

برخی توصیه‌های جاری به شرح زیر می‌باشد:

• کودکان کوچک‌تر از یک سال: اگر کودک به عفونت ادراری یا برگشت ادراری نوع 3 تا 5 مبتلا باشد باید آنتی‌بیوتیک به صورت مداوم مصرف شود.
• کودکان بزرگ‌تر از 1 سال که به اختلالات عملکرد مثانه و روده مبتلا هستند: تا زمانی که اختلالات عملکردی مثانه یا روده درمان شوند باید مصرف آنتی‌بیوتیک تداوم یابد.
• کودکان بزرگ‌تر از یک سال که به اختلالات عملکرد مثانه یا روده مبتلا نیستند: در صورت صلاحدید پزشک باید مصرف آنتی‌بیوتیک تداوم یابد اما انجام این کار توصیه نمی‌شود. به هر حال عفونت مجرای ادرار باید درمان شود.

برای درمان برگشت ادراری شدید در کودکان مبتلا به عفونت کلیه، تب و رفلاکس شدید که پس از یک سال بهبود نیافته باید عمل‌های جراحی انجام شود. به هر حال، پزشک عمل جراحی را زمانی انجام دهد که اسکن‌ها وجود التهاب در کلیه‌ها را تأیید کند. روش‌های مختلف جراحی برای درمان حالب و پیشگیری از برگشت ادرار قابل انجام است. جراح ممکن است دریچه‌های جدیدی برای حالب‌ها بسازد تا از برگشت ادرار جلوگیری کنند. همچنین در صورتی که کودک در حالی که آنتی‌بیوتیک مصرف می‌کند به عفونت‌های مکرر مجرای ادرار مبتلا شود یا قادر به مصرف آنتی‌بیوتیک برای درمان عفونت نباشد باید از روش‌های جراحی برای درمان بهره گیرد.