سنگهای مجاری ادراری معمولاً در کلیه یا مثانه شکل می‌گیرند ولی عموما به هنگام عبور از کلیه به مجرای ادراری یکسری مشکلات اصلی از قبیل درد شدید (کولیک کلیوی) و انسداد کلیوی ایجاد می‌کنند. در اصطلاح پزشکی به سنگ مجاری ادراری سنگ کلیه گفته می‌شود.
سنگ مجاری ادراری چه نوع‌هایی دارد؟
انواع مختلفی از سنگ کلیه وجود دارد اما زمانی که سنگ کلیه دوباره در شخصی عود پیدا کند عموما از همان نوع اول خواهد بود. انوع سنگ کلیه عبارتند از:
- اگزالات کلسیم که شایع‌ترین نوع است.
- سنگهای کلسیم فسفات و منیزیم فسفات.
- سنگهای استروویتی که معمولاً سنگهای بزرگی هستند و فضای داخلی کلیه را اشغال می‌کنند.
- سنگهای اسید اوریکی
- سنگهای سیستینی
علت تشکیل سنگ مجاری ادرار
در اکثر موارد تشکیل سنگ مجاری ادرار دلیل خاصی ندارد و ظاهرا نمی‌توان عامل اصلی آن را در فرد شناسایی کرد. با این حال این، یکسری شرایط خاص وجود دارد که پیشرو در شکل‌گیری سنگ مجاری ادراری و چند نظریه در این خصوص هستند.
عوامل محیطی
مصرف بالای پروتئین در تشکیل سنگ مجاری ادرار نقش دارد. بنابراین در کشورهای جهان اول و صنعتی که میزان مصرف پروتئین بالا است و همچنین در کشورهای جهان سوم که آب کافی در دسترس عموم نیست و یا افرادی که در آب و هوای گرمی زندگی می‌کنند و دفع مایعات بدن در آنها زیاد است احتمال تشکیل سنگ کلیه بسیار بالا است.
رژیم غذایی خاص
برخی از غذاها از جمله گوشت قرمز، نمک؛ کلسیم و اگزالات به ویژه در مقادیر بالا جزء گروههای غذایی هستند که احتمال تشکیل سنگ کلیه را افزایش می‌دهند. مصرف ناکافی مایعات و میوه به ویژه انواع مختلف مرکبات به صورت روزانه نیز احتمال ابتلا به سنگ مجاری ادراری را بالا می‌برد.
وراثت
تشکیل سنگهای سیستینی بیشتر به عوامل خانوادگی و ارثی برمی‌گردد. این نوع سنگ‌ها بسیار سفت و سخت هستند و معمولاً عود می‌کنند و درمان آنها دشوار است. سنگهای سیستینی در ادرار اسیدی تشکیل می‌شوند و می‌توانند تحت تأثیر قلیایی شدن فعال ادرار قرار بگیرند.
عوامل متابولیک
وجود مقادیر زیادی از موارد زیر در ادرار می‌تواند منجر به تشکیل سنگ مجاری ادراری شود:
- کلسیم: سطح بالای پاراتیروئید، سارکوئیدوز، عدم فعالیت بدنی (به عنوان مثال پس از تروما، آسیب نخاعی و غیره) که می‌تواند منجر به “تحلیل استخوان” یعنی نشت کلسیم از استخوان‌ها شود.
- اگزالات: برخی از مشکلات روده روند جذب را تغییر می‌دهد.
- دفع سیستین در ادرار: به بالا رجوع کنید.
- اسید اوریکی: اگرچه اسید اوریکی در افرادی که از نقرس رنج می‌برند بیشتر دیده می‌شود اما می‌تواند ناشی از رژیم‌های شیمی‌درمانی نیز خاصی باشد.
وجود میزان کمی از موارد زیر نیز در تشکیل سنگ مثانه موثر است:
- سیترات: کمبود سیترات ممکن است ناشی از نبود آن در رژیم غذایی فرد باشد و یا به دلیل بیماری التهابی روده، اسهال مزمن و سوء جذب باشد.
عفونت ادراری
عفونتهای ادراری مکرر می‌توانند باعث تشکیل سنگ مثانه شده و نهایتا به دلیل ترکیب باکتری‌ها در سنگ کلیه کار درمان عفونت دشوار می‌شود. انسداد یا کارآیی ضعیف سیستم ادراری بدن نیز در تشکیل سنگ مثانه بی‌تاثیر نیست.
علائم و نشانه‌های سنگ کلیه و مثانه چیست؟
شایع‌ترین نشانه سنگهای ادراری درد است. معمولا درد سنگ کلیه بسیار شدید است طوری که بیشتر زنانی که سنگ کلیه دارند ترجیح می‌دهند که دوباره زایمان کنند تا این که سنگ کلیه داشته باشند زیرا درد زایمان را راحت‌تر از درد سنگ کلیه است. درد ناشی از سنگ مجاری ادرار به شکل‌های زیر خود را نشان می‌دهد:
- کلیوی: درد شدید گرفتگی در ناحیه کمر است که بصورت ناگهانی در حال رفت و آمد است.
- انتشار درد: درد اغلب به سمت کشاله ران و دستگاه تناسلی (لبیا، آلت تناسلی، بیضه) نیز انتشار پیدا می‌کند.
- حالت تهوع: بسیاری از افرادی که سنگ مجاری ادراری دارند دچار حالت تهوع می‌شوند مخصوصا اگر سنگ در سمت راست باشد.
- ادرار مکرر و زود به زود: این حالت معمولاً زمانی رخ می‌دهد که سنگ وارد مثانه شده و درد پس از آن متوقف می‌شود.
بعضی از سنگهای مثانه باعث ایجاد درد نمی‌شوند به خصوص اگر در قسمت کلیه باشند. گاهی اوقات چنین سنگی علی‌رغم عدم بروز هیچ علائمی به کلیه‌ها آسیب می‌رساند.
برای تشخیص سنگ کلیه از چه آزمایشاتی استفاده می‌شود؟
سی تی اسکن
سی تی اسکن یک آزمایش استاندارد در تشخیص سنگهای مجاری ادراری است که می‌تواند انواع مختلفی از سنگهای مثانه را که بعضا در عکسبرداری با اشعه ایکس دیده نمی‌شوند را شناسایی کند. همچنین به کمک سی تی اسکن می‌توان موقعیت سنگ و اینکه آیا باعث انسداد کلیه می‌شود یا خیر را نیز مشاهده کرد. یکی دیگر از مزایای سی تی اسکن این است که به کمک آن می‌توان سایر اندام‌های داخل شکم را نیز دید و از نبود مشکل در آنها نیز اطمینان حاصل کرد.
سونوگرافی
سونوگرافی در نشان دادن انسداد کلیه و برخی از سنگهای کلیوی موثر است. سونوگرافی سنگهای موجود در مجرای ادراری و غالباً سنگ درون کلیه را نشان نمی‌دهد.
سایر آزمایش‌های تشخیصی
آزمایش‌های زیر معمولاً در برخی مواقع به هنگام بررسی سنگهای مجاری ادراری انجام می‌شود:
- شمارش کامل خون
- تست عملکرد کلیه
- تست کلسیم
- تست اسید اوریک
- آزمایش کاشت ادرار
- آزمایش ادرار ۲۴ ساعته: معمولاً در صورت عود مجدد سنگ و یا اختلال در آزمایش‌های قبلی انجام می‌شود.
- اسکن هسته‌ای: گاها برای تعیین وجود انسداد و میزان آسیب کلیوی لازم است.
چه زمانی سنگ مجاری ادراری باید درمان شود؟
- عفونت جدی ناشی از انسداد (سپسیس ادراری می‌تواند زندگی فرد را به خطر بیاندازد)
- اگر تب و لرز شدید پیدا کردید بایستی بلافاصله به نزدیکترین بخش فوریت‌های پزشکی مراجعه کنید.
- انسداد و نارسایی کلیوی (وضعیت اضطراری)
- انسداد ادرار بر اثر عبور نکردن سنگ از مجاری ادراری
- دردی (در کمر یا کشاله ران) که با درمان پزشکی تسکین نمی‌یابد.
- وجود سنگ در افرادی که تنها یک کلیه دارند زیرا در این حالت خطر نارسایی کلیه بسیار بالا می‌رود.
- عفونتهای مكرر مجاری ادراری
- گاهی حتی لازم است که سنگهای بدون درد و غیر انسدادی (بدون علائم) را نیز درمان کرد زیرا خطر ابتالا به عفونت، آسیب‌دیدگی کلیه و سایر موارد وجود دارد.
- سنگهای بزرگ
- افرادی که مشاغل خاصی همچون خلبان، کار درد مناطق دور افتاده، مسافرت‌های مکرر دارند باید حتما برای درمان سنگ مثانه خود اقدام کنند.
درمان سنگ مجاری ادرار
بیشتر سنگهای مجاری ادراری بدون نیاز به مداخله جراحی و بخودی خود دفع می‌شوند. تقریبا می‌توان گفت که ۸۵ درصد از سنگهای کوچکتر از ۵ میلی‌متر خودشان دفع می‌شوند و نیازی به درمان خاصی ندارند. معمولاً آزمایش سی تی اسکن این امکان را به پزشک می‌دهد تا بتواند احتمال دفع خود به خودی سنگ را تخمین بزند و سپس بر مبنای نتایج بدست آمده یک برنامه مدیریتی مناسب تنظیم کند. برخی از راه‌های درمان سنگ مجاری ادرار عبارتند از:
مصرف داروهای مسکن
معمولاً اولویت و گزینه اول درمان سنگ مثانه مصرف داروهای مسکن است. بسیاری از بیماران به این دلیل به اورژانس مراجعه می‌کنند زیرا شدت درد آنها به اندازه‌ای زیاد است که نیاز به تزریق داروهای مسکن و آرام‌بخش دارند. پس از آن که درد اولیه کنترل شد اغلب می‌توانید با شیاف‌های غیر استروئیدی (به عنوان مثال شیاف‌های ایندوسید) که یک یا دو بار در روز مصرف می‌شوند از بروز مجدد درد تا حد زیادی پیشگیری کرد. در صورت لزوم می‌توان از این شیاف‌ها را به همراه داروهای دیگر استفاده کرد.
آنتی بیوتیک‌ها
مصرف داروهای آنتی‌بیوتیک تنها در صورتی ضروری است که پزشک احتمال دهد علاوه بر سنگ کلیه، فرد دچار عفونت نیز شده است.
سایر داروها
شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد بلوکر‌های آلفا می‌توانند به دفع سنگهای مجاری ادراری کمک کنند. در بسیاری از بیماران برای کمک به دفع سنگ مثانه از داروهایی مانند تامسولوسین (با شل کردن عضلات اطراف مثانه موجب تسهیل دفع ادرار می‌شود ) استفاده می‌شود. در برخی از موارد که فرد دچار سنگ کلیه شده است اما نه درد شدیدی دارد و نه باعث انسداد کلیوی شده است ممکن است که برای دفع سنگ از آب قلیایی استفاده شود. این روش تنها در مواردی که سنگ کلیه از نوع اسید اوریکی و سیستینی است استفاده می‌شود.
روشهای اضطراری
ممکن است در شرایط زیر نیاز به جراحی باشد:
- درد مداوم و دفع نشدن سنگ
- انسداد کلیوی
- عفونت یا سپسیس
- اگر سنگ باعث آسیب دیدن مجاری ادرار شود
تعداد زیادی از گزینه‌های مختلف جراحی برای معالجه سنگهای مجاری ادراری وجود دارد. تغییر مهمی که با گذشت زمان رخ داده است این است که تقریباً همه این روشهای جراحی کمترین تهاجم را دارند و در موارد بسیار نادر لازم است که از جراحی باز برای درمان سنگ مثانه استفاده شود. اگر سنگ باعث انسداد قابل توجهی در کلیه‌ها و یا عفونت شود در این صورت بایستی برای درمان اقدام کرد. در چنین مواقعی معمولا دو گزینه پیشرو است:
- نفروستومی: نفروستومی روشی است که در آن یک لوله کوچک از طریق کمر به کلیه‌ها متصل شده و باعث تغییر مسیر ادرار می‌شود. این روش معمولاً تحت هدایت اشعه ایکس انجام می‌گیرد.
- استنت دابل جی: این استنتن یک لوله “پلاستیکی” کوچک است که یک سر آن داخل کلیه، در کنار سنگ، و سر دیگر آن داخل مثانه قرار می‌گیرد. به این طریق انسداد را دور زده و کلیه تخلیه می‌شود. این جراحی معمولاً تحت یک بیهوشی سبک و در اتاق عمل انجام می‌شود.
روشهای جراحی استاندارد
روشهای ذکر شده در زیر، اقدامات استاندارد و تایید شده‌ای برای درمان سنگهای مجاری ادراری هستند. قبل از هر گونه اقدامی ابتدا پزشک در مورد گزینه‌های مناسب برای وضعیتتان با شما صحبت خواهد کرد. لازم است که بدانید همة روشهای درمانی مناسب یک وضعیت خاص نیستند و بسته به نوع سنگ کارآیی دارند.
لیتوتریپسی با شاک ویو
لیتوتریپسی با شاک ویو یک روش جراحی با حداقل تهاجمی است که در آن به کمک یک فناوری ویژه “موج شوک” بر روی سنگ مثانه متمرکز شده و باعث خرد شدن آن می‌شود تا به راحتی به هنگام ادرار دفع شود. این فناوری انقلابی بزرگ در درمان سنگهای دستگاه ادراری است زیرا در آن هیچ برش یا تجهیزات تهاجمی لازم نیست. نقطه ضعف اصلی این روش درمانی این است که تکه‌های خرد شده و کوچک سنگ بایستی به همراه ادرار دفع شوند و این می‌تواند بسیار دردناک باشد. همچنین گاهی اوقات ممکن است که این تکه‌های خرده شده سنگ باعث انسداد کلیه شده و نیاز به عمل جراحی داشته باشد. استفاده از لیتوتریپسی برای دفع سنگهای مناسب بسیار موفقیت‌آمیز عمل می‌کند.
یورتروسکوپی / پیلوسکوپی
این تکنیک‌ها اساساً شکل دیگری از جراحی هستند. در این روش‌ها یک لوله قابل انعطاف و یا نیمه سخت که دارای اسکوپ کوچک یا چراغ داری است از طریق مجاری طبیعی ادرار به مثانه و حالب (یورتروسکوپی) یا کلیه ( Pyeloscopy ) وارد می‌شود. این تکنیک‌ها باعث می‌شوند تا پزشک بتواند سنگ را مشاهده کرده و سپس به کمک لیزر آن را خرد کرده و به تکه‌های کوچک تبدیل می‌کند. پس از دفع قطعات سنگ، پزشک مجرای ادرار را معاینه می‌کند تا مبادا دچار آسیب‌دیدگی شده باشد. گاهی پزشک استنت دابل جی را خارج نمی‌کند تا امکان بهبودی بدون اسکار (جای زخم) فراهم شود. معمولاً بعد از گذشت ۲ تا ۳ هفته استنت نیز از بدن خارج می‌شود.
PCNL
پی سی ان ال کوتاه شده جراحی سنگ کلیه از طریق شکاف پوستی است. از این روش درمانی معمولاً برای خارج کردن سنگهای بزرگ کلیه استفاده می‌شود. به کمک اشعه ایکس یک لوله کالیبر کوچک (حدود اندازه انگشت حلقه) از طریق پوست در قسمت پوست کمر وارد کلیه می‌شود. این کار امکان دسترسی مستقیم به سنگی و خرد کردن آن را فراهم می‌کند. این روش بیشترین میزان موفقیت در سنگ شکنی را دارد و ممکن است که فرد ۱ یا ۲ شب در بیمارستان بستری شود. در اغلب مواقع، یک لوله نفروستومی تا ۲۴ ساعت پس از عمل جراحی در کلیه فرد باقی می‌ماند و قبل از ترخیص از بیمارستان از بدن وی خارج می‌شود.
جراحی باز
امروزه به ندرت پیش می‌آید که از جراحی باز برای درمان سنگ کلیه استفاده شود.
چگونه می‌توان از تشکیل سنگ مجاری ادراری پیشگیری کرد؟
بیشتر افرادی که سنگ کلیه یا مثانه دارند باید تغییراتی در رژیم غذایی خود ایجاد کنند تا از تشکیل دوباره آن جلوگیری کنند. برخی از این تغییراتی غذایی شامل موارد زیر می‌باشد:
- مصرف زیاد مایعات خنثی مانند آب، آب نارگیل نارس، کره رقیق شده، آب مرکبات و غیره مگر اینکه به دلایل دیگری منع مصرف شده باشید. همچنین بایستی مصرف قهوه، چای یا شیر را به ۱ تا ۲ فنجان در روز محدود کنید. کل مصرف مایعات خوراکی باید به حدی باشد که میزان دفع ادرار حداقل ۱.۵ تا ۲ لیتر در روز باشد.
- ترجیحا مواد غذایی باید گیاهی و دارای فیبر زیادی باشند. برای یک رژیم غذایی متعادل از هیچ سبزی خاصی نباید اجتناب شود.
- باید میزان گوشت را در رژیم غذایی خود محدود کنید بطوری که کل مصرف آن در حدود ۵۰ تا ۷۵ گرم در روز بیشتر نباشد. برای محاسبه این موضوع می‌توان از یک متخصص تغذیه کمک گرفت.
- از خوردن نوشابه‌های گازدار حاوی مقادیر زیادی قند و غذاهای غنی از کالری مانند شیرینی، کیک‌های خانگی و غیره به ویژه با معده خالی بپرهیزید.
در صورت بروز سایر مشکلات مربوط به وجود سنگهای مجاری ادراری ممکن است تغییرات جداگانه و خاصی در رژیم غذایی شما پیشنهاد شود. بیمارانی که مشکوک به ابتلا به سایر مشکلات متابولیک یا غدد درون ریز هستند باید آزمایش‌های دقیق انجام دهند. همچنین به طور کلی بیمارانی که بصورت مکرر دچار سنگ کلیه در هر دو طرف می‌شوند و یا سابقه خانوادگی در تشکیل سنگ کلیه در کودکان آنها وجود دارد نیز بایستی حتما آزمایش‌های بیشتری روی آنها صورت بگیرید. این شامل آزمایش‌های ناشتا، آزمایش خون و جمع آوری ۲۴ ساعته ادرار به مدت ۳ روز است.
