رنگ ادرار به علت وجود رنگ‌دانه‌ای به نام اوروکروم یا اوروبیلین زرد می‌باشد. غلیظ‌تر شدن و یا رقیق‌تر شدن ادرار باعث روشن و یا تیره‌تر شدن ادرار می‌شوند. کمبود شدید آب در بدن باعث می‌شود تا رنگ ادرار بسیار تیره شود. موارد متعددی مانند نوع مواد غذایی و یا داروهای مصرفی می‌توانند باعث تغییر رنگ ادرار شوند. برای مثال مصرف چغندر باعث قرمز شدن ادرار می‌شود. بسته به داروهایی که شخص مصرف می‌کند، امکان دارد رنگ ادرار زرد، قرمز و یا آبی شود. برخی از رنگ‌ها می‌توانند نشان‌دهنده وجود عارضه در بدن باشند. امکان دارد وجود خون در ادرار باعث قرمز و یا صورتی شدن رنگ ادرار شود. در صورت وجود خون یا لخته خون در ادرار، بایستی جهت تشخیص علت تغییر رنگ ادرار به پزشک مراجعه شود. رنگ قهوه‌ای ادرار می‌تواند نشان‌دهنده مصرف داروی جدید و یا نشانه‌ای از وجود یک بیماری خطرناک باشد.
قسمت‌های مختلف دستگاه ادراری
دستگاه ادراری شامل سیستم تخلیه بدن جهت دفع مایعات زائد از بدن می‌باشد. این دستگاه شامل قسمت‌های زیر می‌باشد:
- کلیه‌ها
- میزنای‌ها
- مثانه
- مجرای ادراری
کلیه یکی از اعضای داخلی بدن انسان است که از لحاظ ظاهری شبیه لوبیا می‌باشد و اندازه هر کلیه در حدود مشت بسته انسان است. کلیه‌ها زیر قفسه سینه و در دو طرف ستون فقرات قرار دارند. این دو عضو روزانه در حدود 200 لیتر خون را تصفیه کرده و حدود 2 لیتر ادرار شامل مایعات زائد را تولید کنند. بدن کودکان نسبت به بزرگسالان ادرار کمتری تولید می‌کند. ادرار از طریق لوله‌هایی به نام میزنای از کلیه به مثانه وارد می‌شود. ادرار تا زمان تخلیه در مثانه ذخیره می‌شود. زمانی که مثانه تخلیه می‌شود، ادرار از طریق لوله‌ای به نام مجرای ادراری از بدن خارج می‌شود.
ادرار در حالت طبیعی به چه رنگی می‌باشد؟
رنگ ادرار در حالت طبیعی از زرد روشن تا رنگ کهربایی متغیر است. رنگ ادرار به میزان آب بدن بستگی دارد. زرد روشن نشان‌دهنده زیاد بودن میزان آب بدن می‌باشد. کم بودن میزان آب بدن باعث تیره‌تر شدن ادرار می‌شود. وجود رنگ‌دانه‌ای به نام اوروکروم یا اوروبیلین باعث زرد شدن رنگ ادرار می‌شود. هر چه شخص مایعات بیشتری مصرف کند، رنگ ادرار روشن‌تر می‌باشد. برای مثال در دوران بارداری به علت افزایش حجم خون تا میزان 50 درصد رنگ ادرار روشن‌تر است؛ بنابراین ادرار در دوره بارداری شفاف‌تر و رقیق‌تر می‌باشد.
خون در ادرار (هماتوریا) چیست؟
وجود گلبول‌های قرمز خون در ادرار هماتوریا نامیده می‌شود. در صورت وجود مقداری زیاد خون، ادرار به رنگ قرمز کم‌رنگ، صورتی و یا قهوه‌ای در می‌آید. البته در بیشتر موارد رنگ ادرار طبیعی به نظر می‌آید چرا که خون به مقدار کافی جهت تغییر رنگ در ادرار وجود ندارد. به این حالت هماتوریای میکروسکوپی گفته می‌شود.
علت ادراری قرمز و قهوه‌ای
عوامل مختلفی باعث قرمز و یا قهوه‌ای شدن رنگ ادرار می‌شوند؛ این عوامل شامل موارد زیر می‌باشند:
- عفونت دستگاه ادراری – هماتوریا می‌تواند در اثر عفونت در هر قسمت از دستگاه ادراری و در بیشتر موارد در مثانه (سیستیت) و یا کلیه (پیلونفریت) ایجاد شود.
- ورزش – ورزش سنگین می‌تواند باعث قرمز یا قهوه‌ای شدن رنگ ادرار شود. این حالت در مردان بیشتر از زنان شایع است.
- آسیب‌دیدگی – وارد شدن آسیب به هر یک از قسمت‌های دستگاه ادراری می‌تواند باعث بروز هماتوریا شود.
- گلومرولونفریت – این بیماری در اثر التهاب گلومرل‌ها در کلیه ایجاد می‌شود. گلومرولونفریت عارضه‌ای نادر است که به علت عفونت ویروسی و باکتریایی (از جمله گلودرد استرپتوکوکی) بروز می‌کند. امکان دارد این عارضه در افراد مبتلا به بیماری‌های خودایمنی، بیماری لوپوس و واسکولیت نیز ایجاد شود. در برخی از مواقع علت بروز بیماری گلومرولونفریت مشخص نمی‌باشد.
- اختلال‌های خونریزی – این اختلال‌ها شامل عارضه‌هایی مانند هموفیلی و فون ویلبراند می‌باشند.
چه مواقعی وجود خون در ادرار خطرناک نمی‌باشد؟
بعضی از داروها مانند آسپیرین، هپارین و وارفارین (داروی رقیق‌کننده خون) و داروی ضد سرطان سیکلوفسمامید باعث وجود خود در ادرار می‌شوند. در برخی از مواقع، خون در ادرار تنها زیر میکروسکوپ قابل مشاهده است. این حالت هماتوریای میکروسکوپی نام دارد. هماتوریای آشکار به حالتی گفته می‌شود که خون در ادرار بدون میکروسکوپ نیز قابل مشاهده باشد. احتمال وجود بیماری‌های ادراری در افراد دارای هماتوریای آشکار نسبت به افراد دارای هماتوریای میکروسکوپی بیشتر است. برخی از مواد غذایی مانند چغندر و ریواس در صورت مصرف در مقادیر زیاد می‌توانند به مدت چند روز سبب قرمز شدن رنگ ادرار شوند. حتی فعالیت‌های ورزشی سنگین می‌توانند باعث بروز هماتوریای آشکار شوند. البته علت بروز این عارضه مشخص نمی‌باشد. در صورت قهوه‌ای یا قرمز شدن رنگ ادرار جهت تشخیص عارضه بایستی به پزشک مراجعه شود.
چه زمانی وجود خون در ادرار می‌تواند خطرناک باشد؟
عارضه‌هایی که به کلیه، میزنای، مثانه و یا پروستات آسیب وارد می‌کنند، می‌توانند سبب وجود خود در ادرار شوند.
کلیه
امکان دارد در اثر التهاب کلیه (گلومرولونفریت) و یا عفونت کلیه (خصوصاً در صورت وجود تب و درد در قسمت کمر) هماتوریا ایجاد شود. سنگ کلیه نیز می‌تواند باعث بروز هماتوریا شود؛ البته مهم‌ترین علت وجود خون در ادرار سرطان کلیه می‌باشد. در صورت وجود سرطان کلیه، امکان دارد مقادیر زیاد خون یا لخته خونی در ادرار وجود داشته باشد؛ البته این حالت معمولاً باعث ایجاد درد نمی‌شود. میزنای و مثانه وجود سنگ در دستگاه ادراری می‌تواند باعث وجود خون در ادرار شود. در این صورت درد در قسمت کمر وجود خواهد داشت. وجود تومور در میزنای معمولاً بدخیم است و باعث هماتوریای بدون درد می‌شود. البته در صورتی که خون در ادرار همراه با درد در زمان دفع ادرار، تکرر ادرار و تب همراه باشد، احتمال عفونت دستگاه ادراری وجود دارد. عفونت دستگاه ادراری بوسیله مصرف آنتی‌بیوتیک‌های خوراکی و در موارد شدیدتر با مصرف آنتی‌بیوتیک‌های داخل وریدی قابل درمان است. یکی دیگر از دلایل شایع رنگ قهوه‌ای و قرمز ادرار، وجود سنگ مثانه است که باعث وجود خون در ادرار می‌شود. چنانچه بیمار مرد بالای 50 سال باشد، سیگار مصرف کند و خون در ادرارش وجود داشته باشد (بدون بروز درد)، احتمال ابتلا به سرطان مثانه وجود دارد.
پروستات
کلمه موجود در متن: Enlarged prostate: بزرگی غده پروستات رنگ قهوه‌ای یا قرمز ادرار و وجود خون در ادرار ناشی از خونریزی پروستات می‌تواند نشانه‌ای از عفونت پروستات، بزرگی خوش‌خیم غده پروستات و یا سرطان پروستات باشد. معمولاً بیماران مبتلا به عارضه‌های مرتبط با پروستات در دفع ادرار با مشکل مواجه هستند و یا دچار تکرر ادرار و یا کاهش جریان ادرار هستند.
علائم وجود خون در ادرار
وجود خون در ادرار یا هماتوریا به خودی خود معمولاً باعث ایجاد علائم نمی‌شود (به غیر از مواردی که به علت وجود مقدار زیاد خون در مثانه، لخته خونی ایجاد شده و جریان خون مسدود می‌شود). در این حالت در قسمت انسداد در ناحیه پایین لگن درد ایجاد می‌شود. علائم قهوه‌ای یا قرمز شدن ادرار و وجود خون در ادرار به علت بروز هماتوریا بستگی دارند و شامل موارد زیر می‌باشند:
- گلومرولونفریت – در صورتی که گلومرولونفریت شدید نباشد، امکان دارد علائمی ایجاد نشود. علائم در صورت بروز شامل ورم (خصوصاً در اندام‌های تحتانی)، کاهش ادرار و فشار بالای خون می‌باشند.
- عفونت مثانه یا کلیه – علائم به محل عفونت بستگی دارند و شامل درد شدید در یک طرف (در قسمت میانی کمر)، تب، لزر، حالت تهوع و استفراغ، درد در بالای ناحیه شرمگاهی یا مثانه، بوی نامطبوع ادرار، نیاز به دفع ادرار بیش از حد طبیعی و درد در زمان دفع ادرار می‌باشند.
- عفونت پروستات – در این حالت در زمان دفع ادرار و در قسمت پایین کمر یا ناحیه بین کیسه بیضه و مقعد درد وجود دارد. علائم دیگر شامل وجود خون در مایع منی و در برخی از مواقع تب و لزر می‌باشند.
- وجود تومور در کلیه یا مثانه – در بیشتر مواقع سرطان کلیه و مثانه باعث ایجاد درد نمی‌شوند. علائم در صورت بروز شامل درد در ناحیه شکم، تکرر ادرار و درد در پایان دفع ادرار می‌باشند.
- سنگ کلیه – گیر کردن سنگ کلیه در یکی از میزنای‌ها می‌تواند باعث ایجاد درد شدید در قسمت کمر، پهلوها یا کشاله ران شود. علائم دیگر شامل حالت تهوع و استفراغ، تکرر ادرار و درد در زمان دفع ادرار می‌باشند.
- اختلال‌های خونریزی – اختلال‌های خونریزی باعث بروز خونریزی غیر طبیعی در بدن (به غیر از ادرار) می‌شوند. بسته به نوع اختلال علائم شامل کبودی غیر طبیعی، خونریزی طولانی‌مدت در قسمت بریدگی، خونریزی در پوست، خونریزی در مفاصل یا دستگاه گوارش (که باعث سیاه شدن مدفوع و یا وجود خون در مدفوع می‌شود)، یا خونریزی لثه (حتی در زمان استفاده ملایم از نخ دندان یا مسواک) می‌باشد.
زمان مراجعه به پزشک
در صورت وجود خون در ادرار و یا در صورتی که رنگ ادرار قهوه‌ای و قرمز باشد بایستی سریعاً به پزشک مراجعه شود. همچنین در صورت وجود تب یا درد در قسمت تحتانی شکم یا پهلوها فرد باید فوراً به پزشک مراجعه کند.
تشخیص علت رنگ قهوه‌ای یا قرمز ادرار
پزشک جهت اطمینان از علت رنگ قهوه‌ای یا قرمز ادرار و یا وجود خون در ادرار از آزمایش ادرار استفاده می‌کند. در زنان امکان دارد در دوره قاعدگی، خون وارد ادرار شود. امکان دارد پزشک آزمایش ادرار را بین دوره‌های قاعدگی تکرار کند. پس از اطمینان از وجود خون در ادرار، پزشک سابقه پزشکی بیمار و خانواده او را خصوصاً در صورت وجود سابقه بیماری‌های کلیه و مثانه یا اختلال‌ها خونریزی بررسی می‌کند. پزشک همچنین هر گونه آسیب‌دیدگی، انجام ورزش سنگین و وجود عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی، داروهای مصرفی، علائم بیماری شامل تکرر ادرار، درد در زمان دفع ادرار و درد در پهلوها را ارزیابی می‌کند. پزشک بیمار را معاینه کرده و درجه حرارت بدن و فشار خون او را نیز اندازه‌گیری کرده و وجود درد در پهلوها یا بالای مثانه را بررسی می‌کند. امکان دارد در زنان معاینه لگن و در مردان معاینه پروستات انجام شود. پزشک نمونه جدید ادرار بیمار را جهت بررسی وجود پروتئین و گلبول‌های سفید و قرمز و جهت تشخیص عفونت کلیه یا مثانه یا التهاب کلیه (گلومرولونفریت) در آزمایشگاه ارزیابی می‌کند. سپس بسته به علت بروز هماتوریا، امکان دارد آزمایش‌های اضافی زیر انجام شوند:
کشت ادرار
در این آزمایش، نمونه ادرار جهت بررسی رشد باکتری مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. از این آزمایش به منظور اطمینان از وجود عفونت کلیه یا مثانه استفاده می‌شود.
سی تی اسکن کلیه، میزنای و مثانه
در بیشتر موارد سی تی اسکن بدون استفاده از ماده کنتراست (حاجب) داخل وریدی انجام می‌شود. در صورتی که به اطلاعات بیشتری نیاز باشد، امکان دارد متخصص رادیولوژی از تزریق ماده حاجب در ورید استفاده کند. این ماده وارد کلیه شده و از راه ادرار دفع می‌شود. بیمار بایستی در مورد هر گونه حساسیت (خصوصاً حساسیت به ماده حاجب) به پزشک اطلاع دهد.
سونوگرافی
سونوگرافی با استفاده از امواج صوتی، نوع توده موجود در کلیه (غیر سرطانی، کیست یا توده جامد) مانند تومور سرطانی را تشخیص می‌دهد. از این روش برای تشخیص سنگ کلیه نیز استفاده می‌شود.
سیستوسکوپی
در این روش پزشک یک لوله مخصوص انعطاف‌پذیر را وارد مجرای ادراری و مثانه می‌کند تا پوشش مثانه را برای اطمینان از وجود تومور یا مشکلات دیگر ارزیابی کند. سیستوسکوپی معمولاً با استفاده از بی‌حسی موضعی انجام می‌شود.
آزمایش خون
از آزمایش خون به منظور بررسی علائم عفونت دستگاه ادراری، نارسایی کلیه، کم‌خونی، اختلال‌های خونی و یا میزان بالای مواد شیمیایی مواد موجود در خون که در تشکیل سنگ کلیه مؤثر هستند استفاده می‌شود. بسته به نتایج آزمایش خون و ادرار امکان دارد از آزمایش‌های دیگری نیز به منظور بررسی عارضه‌هایی (مانند لوپوس) که باعث التهاب کلیه می‌شوند استفاده شود.
چقدر طول می‌کشد تا رنگ قهوه‌ای یا قرمز ادرار رفع شود؟
رفع رنگ قهوه‌ای یا قرمز ادرار و درمان هماتوریا به علت ایجاد این عارضه بستگی دارد. برای مثال هماتوریای ناشی از ورزش سنگین معمولاً خود به خود و در طول 24 تا 48 ساعت رفع می‌شود. هماتوریای ناشی از عفونت دستگاه ادراری نیز پس از درمان عفونت رفع می‌شود. رنگ قهوه‌ای یا قرمز ادرار ناشی از سنگ کلیه پس از دفع یا خارج کردن سنگ به حالت طبیعی در می‌آید.
درمان ادرار قرمز و قهوه‌ای
درمان ادرار قرمز یا قهوه‌ای و هماتوریا به علت ایجاد عارضه بستگی دارد. به طور کلی رنگ قرمز یا قهوه‌ای ادرار ناشی از ورزش سنگین، به غیر از تغییر برنامه ورزشی به درمان نیاز ندارد. در صورتی که هماتوریا و تغییر رنگ ادرار در اثر مصرف دارو ایجاد شده باشد، با قطع مصرف دارو رنگ ادرار به حالت طبیعی باز خواهد گشت. معمولاً آنتی‌بیوتیک باعث رفع هماتوریای ناشی از عفونت می‌شود. امکان دارد درمان دیگر عوامل ادرار قرمز یا قهوه‌ای دشوار باشد. این عوامل شامل موارد زیر می‌باشند:
سنگ کلیه
در برخی از مواقع با نوشیدن مقادیر زیاد مایعات، سنگ‌های کوچک از دستگاه ادراری خارج می‌شوند. برای خارج کردن سنگ‌های بزرگ‌تر از جراحی و برای شکستن این نوع سنگ‌ها از لیتوتریپسی یا سنگ‌شکنی استفاده می‌شود.
آسیب‌دیدگی
در این حالت درمان به نوع و شدت آسیب‌دیدگی بستگی دارد. در مواردی که آسیب‌دیدگی شدید باشد، امکان دارد انجام جراحی الزامی باشد.
وجود تومور در مثانه یا کلیه
در صورت وجود تومور، درمان با توجه به نوع سرطان و میزان گسترش سرطان و همچنین سن و وضعیت سلامتی بیمار بستگی دارد. روش‌های اصلی درمان شامل جراحی، شیمی‌درمانی، پرتودرمانی و ایمونوتراپی می‌باشد. از روش ایمونوتراپی به منظور تحریک دستگاه ایمنی بدن جهت مبارزه با سرطان استفاده می‌شود.
گلومرولونفریت
درمان این عارضه شامل مصرف آنتی‌بیوتیک جهت رفع عفونت، داروهای ادرار آور جهت افزایش مقدار ادرار و مصرف دارو به منظور کنترل فشار خون و تغییر در رژیم غذایی جهت کاهش فعالیت کلیه‌ها می‌باشد. گلومرولونفریت ناشی از عفونت استرپتوکوک در کودکان معمولاً پس از مصرف آنتی‌بیوتیک بدون نیاز به روش‌های درمانی دیگر بهبود پیدا می‌کند. در صورتی که گلومرولونفریت در اثر اختلالات خودایمنی مانند لوپوس ایجاد شده باشد، از دارو جهت سرکوب دستگاه ایمنی استفاده می‌شود.
اختلال‌های خونریزی
در این حالت انتخاب گزینه درمانی به نوع اختلال بستگی دارد. بیماران مبتلا به هموفیلی به کمک تزریق فاکتورهای انعقادی خون یا پلاسمای منجمد تازه درمان می‌شوند.
روند بهبود ادرار قهوه‌ای و قرمز
هماتوریا و رنگ قهوه‌ای و قرمز ادرار ناشی از ورزش سنگین، مصرف دارو، سنگ کلیه، عفونت دستگاه ادراری یا پروستات در صورت انتخاب گزینه مناسب درمانی به طور کامل بهبود پیدا می‌کند. در صورتی که هماتوریا خفیف باشد و یا پس از عفونت استرپتوکوکی ایجاد شده باشد، رنگ قهوه‌ای یا قرمز ادرار در کودکان ناشی از گلومرولونفریت معمولاً به طور کامل درمان می‌شود. احتمال این که بزرگسالان مبتلا به گلومرولونفریت بدون درمان بهبود پیدا کنند پایین می‌باشد ؛ اگرچه روند بهبودی به نوع گلومرولونفریت بستگی دارد. امکان دارد انواع شدیدتر این بیماری باعث نارسایی مزمن کلیه شود. در افراد مبتلا به سرطان مثانه یا کلیه، روند درمان به شدت سرطان و نوع تومور بستگی دارد. به طور کلی اگر تومور کلیه یا مثانه در مراحل اولیه تشخیص داده شود، معمولاً سرطان قابل درمان است. اگرچه امکان دارد که در افراد مبتلا به هموفیلی به طور مکرر خونریزی ایجاد شود، پیشرفت‌های اخیر در روند درمان باعث افزایش طول عمر این بیماران شده است.
جلوگیری از بروز هماتوریا و تغییر رنگ ادرار
جلوگیری از بروز هماتوریا و تغییر رنگ ادرار دشوار می‌باشد. جهت کاهش احتمال ایجاد این عارضه موارد زیر بایستی رعایت شود:
- در صورت وجود سنگ کلیه: به مقدار کافی مایعات بنوشید و میزان نمک مصرفی را کنترل کنید. مصرف غذاهای حاوی مقادیر زیاد اگزالات و پروتئین حیوانی را کاهش دهید.
- در صورت ابتلا به نقرس: مصرف مواد غذایی حاوی مقادیر زیاد پورین را جهت تنظیم میزان اسید اوریک کاهش دهید.
- در صورت مصرف سیگار: جهت کاهش احتمال بروز سرطان کلیه یا مثانه از مصرف سیگار خودداری کنید. احتمال ابتلا به سرطان مثانه در افراد سیگاری 4 تا 5 برابر بیشتر از افراد غیر سیگاری است. همچنین مصرف سیگار به میزان دو برابر باعث افزایش احتمال ابتلا به سرطان کلیه در افراد سیگاری می‌شود.
