آزمایش PSA : تست تشخیصی سرطان پروستات (مقدار نرمال و غیرنرمال PSA)

آنتی‌ژن اختصاص پروستات (PSA) پروتئینی است که توسط سلول‌های غده پروستات تولید می‌شود. تست تشخیصی سرطان پروستات یا آزمایش PSA، نوعی آزمایش خون است که به منظور اندازه‌گیری سطح آنتی‌ژن اختصاصی پروستات در خون مورد استفاده قرار می‌گیرد. به این منظور نمونه خون از بیمار گرفته شده و میزان PSA در آزمایشگاه اندازه‌گیری می‌شود. با توجه به این که PSA توسط بدن تولید می‌شود و می‌تواند برای تشخیص بیماری‌ مورد استفاده قرار بگیرد، به همین جهت PSA با نام‌های نشانگر زیستی یا نشانگر تومور نیز شناخته می‌شود.

میزان کم PSA در خون برای مردان طبیعی محسوب می‌شود؛ ولی سرطان پروستات یا عارضه‌های خوش‌خیم می‌توانند سطح PSA را در بدن مردان افزایش دهند. سطح PSA در خون به تنهایی اطلاعات کافی جهت تشخیص بین عارضه‌های خوش‌خیم یا سرطان پروستات را در اختیار پزشک قرار نمی‌دهد. با این حال پزشک به منظور ارزیابی علائم سرطان پروستات، نتیجه حاصل از آزمایش PSA را بررسی می‌کند.

آزمایش  PSA به چه منظور استفاده می‌شود؟ 

سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) استفاده از آزمایش PSA را به همراه معاینه پروستات جهت تشخیص سرطان پروستات در مردان مورد تأیید قرار داده است. جهت معاینه پروستات، پزشک با استفاده از دستکش، انگشت خود را وارد مقعد کرده و غده پروستات را جهت بررسی برآمدگی یا هر گونه مورد غیر طبیعی معاینه می‌کند. پزشک معمولاً از آزمایش PSA و معاینه پروستات به منظور تشخیص سرطان پروستات استفاده می‌کند چرا که این دو آزمایش در تشخیص سرطان پروستات در مردانی که دارای هیچ علائمی از بیماری نیستند به پزشک کمک می‌کنند.

آزمایش PSA چگونه انجام می‌شود؟ 

آزمایش PSA از طریق نمونه خون بیمار انجام می‌شود؛ در نتیجه به اقدامات خاصی پیش از آزمایش نیازی نمی‌باشد.

پزشک از بازوی بیمار نمونه خون می‌گیرد. این نمونه در معرض آنتی‌بادی که به آنتی‌ژن اختصاصی پروستات حمله می‌کند قرار می‌گیرد و میزان PSA اندازه‌گیری می‌شود. متوسط میزان PSA در مردان با بالا رفتن سن افزایش پیدا می‌کند. در مردان بالای 40 سال، معاینه پروستات از راه مقعد نیز بایستی انجام شود.

با استفاده از معاینه پروستات پزشک می‌تواند سطح غده پروستات را لمس کرده و هر گونه مورد غیرطبیعی را بررسی کند. استفاده از معاینه پروستات و آزمایش PSA در تشخیص زودهنگام سرطان پروستات به پزشک کمک می‌کند.

نتیجه آزمایش PSA

نتیجه آزمایش PSA نشان‌دهنده سطح آنتی‌ژن اختصاصی در خون می‌باشد. نتایج معمولاً تحت عنوان نانوگرام PSA در میلی‌لیتر (ng/mL) در خون ارائه می‌شوند. در گذشته پزشک‌ها میزان PSA کمتر از 4 ng/mL را طبیعی در نظر می‌گرفتند. البته مطالعات نشان می‌دهند که سرطان پروستات می‌تواند در برخی از مواقع با میزان PSA مساوی با 4 (یا کمتر) نیز در مردان وجود داشته باشد و سطح 5/2 یا 3 غیر طبیعی محسوب می‌شود. سطح PSA بیشتر از این مقدار لزوماً به معنای وجود سرطان نمی‌باشد. به غیر از سرطان پروستات دلایل دیگری مانند بزرگی خوش‌خیم پروستات، التهاب، عفونت، افزایش سن و نژاد نیز می‌توانند سبب افزایش سطح PSA  شوند. نتیجه غیر طبیعی آزمایش PSA لزوماً به معنای نیاز به نمونه‌برداری از پروستات نمی‌باشد.

به طور کلی هر چه میزان PSA بیشتر باشد، احتمال وجود سرطان نیز بیشتر است. به علاوه در صورتی که افزایش سطح PSA با گذشت زمان ادامه پیدا کند، امکان دارد به انجام آزمایش‌های دیگری نیاز باشد.

 سطح PSA در خون به تنهایی اطلاعات کافی جهت تشخیص بین عارضه‌های خوش‌خیم یا سرطان پروستات را در اختیار پزشک قرار نمی‌دهد. با این حال پزشک به منظور ارزیابی علائم سرطان پروستات، نتیجه حاصل از آزمایش PSA را بررسی می‌کند.

چه عواملی بر میزان PSA در خون تأثیر دارند؟ 

به غیر از سرطان پروستات عوامل متعدد دیگری نیز می‌توانند بر میزان PSA در خون تأثیر بگذارند.

عواملی که سبب افزایش سطح PSA می‌شوند عبارتند از:

• بزرگی غده پروستات: عارضه‌هایی مانند بزرگی خوش‌خیم پروستات که با افزایش سن در بسیاری از مردان بروز می‌کند، می‌تواند سطح PSA را افزایش دهد.
• افزایش سن: به طور طبیعی میزان PSA با بالا رفتن سن، افزایش پیدا می‌کند. (حتی در صورت عدم وجود هر گونه مورد غیر طبیعی در ارتباط با پروستات)
• پروستاتیت: این عارضه سبب عفونت یا التهاب غده پروستات شده و می‌تواند سبب افزایش میزانPSA شود.
• انزال: انزال می‌تواند میزان PSA را برای مدت کوتاهی افزایش دهد. به همین دلیل پزشک به بیمار توصیه می‌کند که افراد یک یا دو روز پیش از آزمایش از انزال خودداری کنند.
• دوچرخه‌سواری: بعضی از مطالعات نشان می‌دهند که دوچرخه‌سواری می‌تواند برای مدت کوتاهی سبب افزایش میزان PSA شود. (احتمالاً به علت فشاری که صندلی دوچرخه بر پروستات وارد می‌کند). البته همه تحقیقات این مساله را تأیید نمی‌کنند.
• استفاده از اقدامات درمانی خاص در دستگاه ادراری و تناسلی: بعضی از اقدامات درمانی مانند نمونه‌برداری از پروستات یا سیستوسکوپی می‌توانند برای مدت کوتاهی میزان PSA را افزایش دهند. طبق تحقیقات انجام شده معاینه پروستات از راه مقعد می‌تواند سطح PSA را به مقداری جزئی افزایش دهد، اگرچه همه تحقیقات این مساله را تأیید نمی‌کنند. چنانچه در زمان مراجعه به پزشک هم از آزمایش PSA و هم از معاینه پروستات استفاده شود، بعضی از پزشکان توصیه می‌کنند که پیش از معاینه پروستات جهت آزمایش PSA از بیمار نمونه خون گرفته شود.
• مصرف برخی از داروها: استفاده از هورمون‌های مردانه مانند تستوسترون (یا داروهای دیگری که سطح تستوسترون را افزایش می‌دهند) می‌توانند سبب بالا رفتن سطح PSA بشوند.

برخی از عوامل سبب کاهش میزان PSA می‌شوند (حتی اگر فرد به سرطان پروستات مبتلا باشد):

• مهارکننده‌های 5-آلفا ردوکتاز: برخی از داروها مانند فیناستراید (پروسکار یا پروپشیا) یا دوتاستراید (آوودارت) که جهت درمان بزرگی خوش‌خیم پروستات یا بهبود علائم در دستگاه اداری و تناسلی استفاده می‌شوند، می‌توانند باعث کاهش میزان PSA شوند. امکان دارد این داروها بر احتمال بروز سرطان پروستات نیز اثر بگذارند. در صورت مصرف این داروها بایستی به پزشک اطلاع داده شود.
• داروهای گیاهی: برخی از داروهای گیاهی که به عنوان مکمل غذایی به فروش می‌رسند می‌توانند سبب کاهش میزان PSA شوند. به همین دلیل در صورت مصرف داروهای گیاهی (حتی داروهایی که لزوماً برای درمان مشکلات پروستات مصرف نمی‌شوند) بایستی به پزشک اطلاع داده شود. مصرف داروی گیاهی نخل اره‌ای (ساو پالمتو) ظاهراً بر میزان PSA اثر نمی‌گذارد.
• مصرف برخی از داروها: بعضی از تحقیقات نشان می‌دهند که مصرف بلندمدت برخی از داروها مانند آسپیرین، استاتین (داروهای کاهش‌دهنده کلسترول) و داروهای تیازیدی افزایش‌دهنده ادرار (هیدروکلرو تیازید) می‌توانند سبب کاهش میزان PSA شوند. جهت تأیید این تاثیرات به تحقیقات بیشتری نیاز است. افرادی که از این داروها استفاده می‌کنند، بایستی در ارتباط با  قطع مصرف آن‌ها با پزشک مشورت کنند.

در برخی از موارد امکان دارد عواملی که سبب کاهش PSA می‌شوند، باعث کم شدن احتمال سرطان پروستات نیز بشوند. ولی در موارد دیگر، ممکن است این عوامل با وجود کاهش سطح PSA، تاثیری در کاهش احتمال سرطان پروستات نداشته باشند. کاهش PSA از سطح غیر طبیعی به سطح طبیعی می‌تواند خطرناک باشد؛ چرا که ممکن است منجر به عدم تشخیص سرطان پروستات شود. به همین جهت در ارتباط با عواملی که بر میزان PSA تأثیر می‌گذارند بایستی با پزشک مشورت شود.

محدودیت‌های آزمایش PSA

موارد زیر از محدودیت‌های این آزمایش می‌باشند:

تشخیص تومور همیشه به معنای کاهش احتمال مرگ در اثر سرطان پروستات نمی‌باشد

آزمایش PSA می‌تواند سبب تشخیص تومورهای کوچک شود. با این حال، تشخیص وجود تومور لزوماً سبب کاهش احتمال مرگ افراد در اثر سرطان پروستات نمی‌شود. آزمایش PSA می‌تواند سبب تشخیص تومورهایی شود که رشد آهسته‌ای دارند و خطر چندانی برای سلامتی فرد ندارند. در صورت وجود سرطان بدخیم که به بخش‌های دیگر بدن نیز گسترش پیدا کرده است امکان دارد آزمایش PSA در روند درمان شخص تاثیری نداشته باشد.

آزمایش با نتیجه مثبت کاذب 

در صورتی که میزان PSA بالا باشد ولی سرطانی وجود نداشته باشد نتیجه آزمایش مثبت کاذب می‌باشد. امکان دارد این نوع نتیجه آزمایش منجر به استفاده از روش‌های درمانی اضافی شود که دارای خطرات احتمالی و هزینه قابل توجهی می‌باشند و می‌توانند برای بیمار و خانواده او سبب ایجاد استرس و اضطراب شوند.

آزمایش با نتیجه منفی کاذب 

در صورتی که با وجود سرطان پروستات میزان PSA در حالت طبیعی باشد، نتیجه آزمایش منفی کاذب می‌باشد. در بیشتر موارد سرطان پروستات دارای رشد آهسته می‌باشد و امکان دارد سرطان تا پیش از رشد و ایجاد علائم، برای دهه‌ها نیز وجود داشته باشد. به این منظور بایستی در صورت وجود هر گونه پرسش در ارتباط با  نتیجه آزمایش PSA با پزشک مشورت شود.