ناباروری مردان بعلت عوامل محیطی، ژنتیکی، مشکلات هورمونی و اسپرم

ناباروری به معنای ناتوانی در باردار شدن به روش طبیعی است. از هر هفت زوج یک زوج نمی‌تواند پس از یک سال رابطه جنسی محافظت نشده باردار شود. بعضی زوجین در سال دوم یا سوم باردار می‌شوند، اما همسرانی که بعد از سه سال نتوانند باردار شوند، بعید است که بدون درمان‌های کمک باروری بتوانند موفق شوند.

علت ناباروری می‌تواند زن، مرد یا هر دو نفر باشد. مطالعات نشان می‌دهد که  علت ناباروری در بیست درصد از زوجین نابارور فقط مردانه است و در سی درصد موارد هر دو همسر دچار مشکلات ناباروری هستند. بنابراین آقایان در تقریباً نیمی از موارد ناباروری نقش دارند. نتایج آزمایش‌های ناباروری هر دو همسر، علی‌رغم ناکام ماندن تلاش‌هایشان برای بچه‌دار شدن، تقریباً در 15 درصد موارد کاملاً عادی است. ناباروری در اکثر موارد مشکلی بدون خطر است و واکنش مناسبی به درمان نشان می‌دهد. بااین حال یک درصد مردان نابارور به بیماری‌های جدی مانند مشکلات هورمونی، عفونت یا تومور مبتلا هستند که نیاز به درمان دارد.

علل ناباروری مردان

دلایل بسیاری برای ناباروری مردانه وجود دارد که دامنه آنها از عدم تعادل هورمونی تا مشکلات جسمی، روانی و یا رفتاری متغیر است. به علاوه ناباروری بازتابی از سلامت کلی مرد است. احتمال تولید اسپرم سالم توسط مردانی که سبک زندگی سالمی دارند، بیشتر است.

چنانچه تعداد اسپرم‌ها کمتر از 20 میلیون اسپرم در یک میلی‌لیتر از مایع منی باشد، احتمال ناباروری وجود دارد. این تعریف از سوی سازمان جهانی بهداشت ارائه شده است، اما برخی آقایان با تعداد اسپرم پایین (الیگواسپرمی) قدرت باروری خود را ثابت می‌کنند و بچه‌دار می‌شوند، اما عده‌ای از آقایان که تعداد اسپرم‌های بالاتری هم دارند با مشکل ناباروری روبه‌رو می‌شوند. بنابراین اندازه‌گیری اسپرم روش صددرصد مطمئنی برای ارزیابی باروری نیست. آزواسپرمی (تولید نشدن سلول‌های اسپرم) نیز یکی از علل احتمالی ناباروری مردان است.

علل احتمالی پایین بودن تعداد اسپرم‌ها

عامل‌های زیر می‌تواند موجب کاهش تعداد اسپرم‌ها شود:

• تماس با سموم و خطرات محیطی مانند آفت‌کش‌ها، سرب، رنگ، تشعشع، مواد رادیواکتیو، جیوه، بنزن، بور و فلزات سنگین
• استعمال دخانیات
• نوشیدن مداوم مشروبات الکلی
• مصرف طولانی مدت ماری جوانا و دیگر مواد مخدر تفریحی
• سندرم اعتیاد به کار
• استرس شدید
• سوءتغذیه و کم‌خونی
• کمبود ویتامین ث و روی در رژیم غذایی
• بالا بودن دفعات رابطه جنسی
• ورزش‌های بسیار سنگین
• حرارت می‌تواند تولید اسپرم را کاهش دهد؛ برای مثال پوشیدن مداوم لباس زیر بسیار تنگ باعث کاهش تولید اسپرم می‌شود.

از آنجایی که تغییر و اصلاح این رفتارها می‌تواند باروری مردان را بهبود دهد، زوجین هنگام تلاش برای بچه‌دار شدن باید به نکات فوق توجه کنند.

دیگر عامل‌های جسمی

عامل‌های جسمی دیگری نیز هستند که به دلیل مختل کردن فرآیند تولید اسپرم یا ایجاد اختلال در گذرگاه‌های محل حرکت اسپرم به سمت بیضه‌ها و سر آلت باروری را کاهش می‌دهند. کم بودن تعداد اسپرم‌ها و یا مورفولوژی غیرعادی اسپرم‌ها از علائم اصلی این مشکلات به شمار می‌رود. ابتلا به عارضه‌های زیر کاهش ناباروری را به دنبال دارد:

• عفونی بودن مایع منی در اثر ابتلا به بیماری: ابتلا به بیماری‌هایی مانند اوریون، سل، تب مالت (بروسلوز)، سوزاک، تیفوئید، آنفلوآنزا، آبله، سیفلیس می‌تواند باعث آتروفی بیضه‌ها شود. کم بودن تعداد اسپرم‌ها و جنبندگی پایین آنها از علائم این عارضه محسوب می‌شود.
• واریکوسل: به بزرگ شدن رگ‌های اسپرماتیک داخلی که خون را از بیضه به شکم می‌برند و به قلب برمی‌گردانند، واریکوسل می‌گویند. درصد شیوع واریکوسل در میان مردان عادی 15 درصد و در میان مردان نابارور 40 درصد است.
• هیدروسل: به وجود مایع اضافی دور بیضه هیدروسل می‌گویند.
• آسیب دیدن مجاری حرکت اسپرم: هفت درصد مردان نابارور نمی‌توانند اسپرم را از بیضه‌ها به بیرون آلت منتقل کنند.
• پیچ خوردگی: پیچ خوردگی یکی از مشکلات شایعی است که بر باروری اثر می‌گذارد. پیچ‌خوردگی پی‌آمد ناهنجاری بافت نگهدارنده است؛ در این حالت بیضه‌ها می‌توانند درون کیسه بیضه (اسکروتوم) بچرخند. ورم شدید علامت بارز پیچ خوردگی است.
• انزال برگشتی: انزال برگشتی عارضه نادری است که انزال در اثر ابتلا به آن رو به عقب به سمت مثانه برمی‌گردد.

همچنین پزشک پس از معاینه مقعد متوجه می‌شود که آیا غده پروستات منشأ عفونت مزمن است یا خیر.

مشکلات هورمونی

درصد اندکی از ناباروری‌های مردانه پی‌آمد مشکلات هورمونی است. سیستم غدد درون‌ریز هیپوتالاموس ـ هیپوفیز زنجیره رخدادهایی هورمونی را تنظیم می‌کند که تولید و توزیع موثر اسپرم را برای بیضه‌ها ممکن می‌سازد. شایع‌ترین عارضه‌های هورمونی عبارتند از:

• هیپرپرولاکتینمی: مشکل بالا رفتن پرولاکتین در ده تا چهل درصد از مردان نابارور وجود دارد؛ پرولاکتین هورمونی است که در مادران شیرده یافت می‌شود.
• کم‌کاری تیروئید: پایین بودن میزان هورمون تیروئید بر کیفیت مایع منی و عملکرد بیضه‌ها اثر می‌گذارد و میل جنسی را کاهش می‌دهد.
• هیپرپلازی مادرزادی آدرنال: سرکوب شدن غده هیپوفیز به دلیل افزایش میزان آندروژن‌های آدرنال علت ابتلا به این عارضه است.
• کم‌کاری هیپوفیز هیپوگنادوتروپیک: غده هیپوفیز هورمون لوتئینه‌ای کننده (LH) و هورمون محرکه فولیکولی (FSH) را کمتر از حد لازم تولید می‌کند. این عارضه رشد اسپرم را متوقف می‌کند، باعث کاهش تدریجی سلول‌های جنسی بیضه‌ها می‌شود و موجب از بین رفتن توبول‌های منی‌ساز و سلول‌های تولید کننده تستوسترون می‌شود.
• پان هیپوپیتوتاریسم: غده هیپوفیز کاملاً از کار می‌افتد و در نتیجه میزان هورمون رشد، هورمون تولید کننده تیروئید و هورمون‌های FSH و LH کاهش می‌یابد.

مشکلات جنسی

مشکلات جنسی مختلفی وجود دارند که بر باروری مردان اثر می‌گذارند. این مشکلات غالباً هم ماهیت روانی و هم ماهیت جسمی دارند. البته مجزا کردن مولفه‌های جسمی و روانی گاهی اوقات دشوار است.

• اختلال نعوظ (ED): اختلال نعوظ یا ناتوانی جنسی عارضه شایعی است که بیش از 20 میلیون مرد به آن مبتلا هستند. اختلال نعوظ گاهی پی‌آمد یک عامل مشخص است، اما معمولاً ترکیبی از عامل‌های مختلف باعث اختلال نعوظ می‌شود. در گذشته تصور می‌شد که مشکلات روانی علت اختلال نعوظ است، اما پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که نود درصد موارد اختلال نعوظ ماهیت جسمی دارند. بااین حال اکثر مردان مبتلا به اختلال نعوظ از مشکل روانی ثانویه‌ای مانند اضطراب عملکردی، احساس گناه و عزت نفس پایین نیز رنج می‌برند که موقعیت را تشدید می‌کند.
• انزال زودرس: انزال زودرس به معنای ناتوانی در کنترل کردن واکنش انزال به مدت حداقل سی ثانیه پس از دخول است. انزال زودرس زمانی به مشکل ناباروری تبدیل می‌شود که انزال قبل از ورود کامل آلت به واژن رخ دهد.
• ناتوانی در انزال: این عارضه روانی نادر از انزال در زمان نزدیکی جلوگیری می‌کند، هرچند انزال به طور عادی هنگام خودارضایی رخ می‌دهد. این عارضه گاهی اوقات به کمک رفتاردرمانی برطرف می‌شود.

تشخیص ناباروری در مردان

متخصص پرونده پزشکی بیمار را بررسی می‌کند و معاینه بالینی انجام می‌دهد. آزمایش‌های زیر نیز برای تشخیص علت ناباروری مردان انجام می‌شود:

• شمارش اسپرم (آزمایش مایع منی): حداقل دو نمونه از مایع منی در روزهای متفاوت از بیمار گرفته می‌شود. متخصص فاکتورهای متعددی، مانند میزان تولید مایع منی، یکدست بودن و خاصیت اسیدی آن، را در مایع منی و اسپرم آزمایش می‌کند. همچنین تعداد اسپرم‌ها، جنبندگی و شکل آنها نیز بررسی می‌شود.
• آزمایش خون: آزمایش خون برای اندازه‌گیری غلظت هورمون‌ها و تشخیص افتراقی عارضه‌های دیگر انجام می‌شود.
• آزمایش‌های دیگر: آزمایش‌های مختلف برای تعیین علت کم بودن تعداد اسپرم‌ها یا نقص در آنها و تشخیص مشکلات دستگاه تولید مثل مردانه انجام می‌شود. برای مثال از روش‌های تصویربرداری مانند سونوگرافی برای بررسی بیضه‌ها، رگ‌های خونی و ساختارهای داخلی مانند کیسه بیضه استفاده می‌شود.
• نمونه‌برداری از بیضه: اگر آزمایش مایع منی نشان دهد که تعداد اسپرم‌ها بسیار کم است یا اسپرمی وجود ندارد، بخش کوچکی از بافت هر بیضه طی عملی موسوم به بیوپسی یا نمونه‌برداری برداشته می‌شود. متخصص نمونه را زیر میکروسکوپ بررسی می‌کند.

درمان ناباروری با فاکتور مردانه

پزشک درمان خاص ناباروری مردانه را با توجه به عامل‌های زیر توصیه می‌کند:

• سن، وضعیت سلامت عمومی و سابقه پزشکی بیمار
• گستردگی و شدت بیماری
• تحمل بیمار نسبت به داروها، عمل‌ها یا درمان‌های خاص
• انتظار از دوره درمان بیماری
• نظر یا ترجیح بیمار

امروزه روش‌های مختلفی برای درمان ناباروری مردان وجود دارد که در این بخش با مهم‌ترین آنها آشنا می‌شوید.

تکنولوژی‌های کمک باروری

تکنولوژی‌های کمک باروری شامل موارد زیر می‌شود:

• تلقیح مصنوعی: تعداد زیادی اسپرم سالم در دهانه رحم یا در رحم زن قرار داده می‌شود تا اسپرم‌ها دسترسی مستقیم به لوله‌های فالوپ داشته باشند.
• IVF، GIFT و تکنیک‌های دیگر: لقاح آزمایشگاهی (IVF) و انتقال سلول‌های جنسی به درون لوله‌های فالوپ (GIFT) سال‌ها است که برای درمان ناباروری مردان به کار برده می‌شود. IVF و تکنیک‌های مشابه همانند تلقیح مصنوعی فرصتی را برای آماده‌سازی اسپرم خارج از رحم فراهم می‌کنند تا اووسیت‌ها در تماس با تعداد بهینه‌ای از اسپرم‌های باکیفیت و با جنبندگی مناسب قرار بگیرند.
• بارورسازی به روش میکروسرجری (تکنیک‌های میکروتزریق مانند تزریق اسپرم در سیتوپلاسم): این روش با هدف تسهیل نفوذ اسپرم انجام می‌شود و متخصص یک اسپرم را در اووسیت تزریق می‌کند. سپس بارورسازی زیر میکروسکوپ انجام می‌شود.

درمان دارویی

درصد اندکی از مردان نابارور دچار اختلالی هورمونی هستند که به روش هورمون درمانی قابل درمان است. عدم تعادل‌های هورمونی ناشی از اختلال در سازو کار تعاملی بین هیپوتالاموس، غده هیپوفیز و بیضه‌ها تاثیر مستقیم بر رشد اسپرم (اسپرماتوژنز) می‌گذارد. درمان دارویی شامل درمان با گنادوتروپین، آنتی بیوتیک یا دیگر داروهای مناسب می‌شود.

جراحی

جراحی برای درمان ناباروری مردان با هدف از بین بردن آن دسته از موانع جسمی انجام می‌شود که مانع تولید و بلوغ اسپرم یا انزال می‌شوند. عمل جراحی که برای درمان واریکوسل و برداشتن رگ‌های واریسی داخل کیسه بیضه انجام می‌شود، گاهی اوقات کیفیت اسپرم را بهبود می‌دهد.